PIEŚNI WĘDROWNE, CZĘŚĆ 1
Wydawca: In Crudo

  Dziady i pielgrzymi. Święte i grzeszne chodzenie.
pamięci Piotra Makowskiego z Mlądza [1970-2010]

Antologia zawiera pieśni dziadowskie, pątnicze i nowiniarskie, obecne w żywej tradycji ludowej w Polsce drugiej połowy XX wieku. Są tu głównie dłuższe formy balladowe, narracyjne oraz kilka wywołanych z pamięci krótkich zaśpiewów związanych z kulturą wędrownych żebraków, dziadów.

Zastanawiałem się jaki tytuł nadać tej antologii tak aby w lapidarnej formie zasygnalizować wiele różnych powodów, dla których znalazły się w niej te, a nie inne pieśni. "Pieśni wędrowne" to tytuł nie idealny, ale chyba dobry. Oznacza pieśni, które wędrują czyli przekazywane są dalej, ich rola i znaczenie nie wyczerpuje się w lokalnym kontekście wspólnoty czy konkretnego obrzędu, ich przekaz religijny, mądrościowy, nowiniarski ma wymiar mniej lub bardziej uniwersalny w ramach polskiej wspólnoty językowej, nawet wtedy, kiedy oparty jest o bardzo lokalne wydarzenia. Ale nie tylko pieśni wędrują, wędrują ich wykonawcy oraz wędrują bohaterowie pieśni. A i samo śpiewanie jest przecież wędrówką, refleksyjną, kontemplacyjną, modlitewną, a nawet ściśle obrzędową. Album ten ułożyłem więc, a może ułożył mi się, w konstrukcją szkatułkową.

Śpiewanie tych pieśni było też w kulturze tradycyjnej aktem dość szczególnym, bo związanym z wędrowaniem, chodzeniem, przemieszczaniem się jako elementem kondycji ludzkiej, który dla społeczności osiadłych, choć realizowany bardzo konkretnie i zwyczajnie (na nogach), to otwierał wymiar nadzwyczajny, duchowy. Tu przede wszystkim mam na myśli pielgrzymowanie do miejsc świętych jako akt pokuty, oczyszczenia, skruchy, uświęcenia się, aktualizacji, odnowienia sakralnej, opatrznościowej opieki w wymiarze indywidualnym, rodzinnym, wspólnoty wioskowej, parafialnej.

Chodzi oczywiście w tej antologii również o to tzw. dziedzictwo dziadowskie, kulturę etnomuzyczną dziadów czyli osób zmuszonych do wędrownego trybu życia z różnych życiowych powodów (zwykle inwalidztwo pochorobowe lub wojenne, utrata majątku, sieroctwo, istotne przekroczenie prawa zwyczajowego czy pisanego). Dziad, żebrak żył z jałmużny. Za jałmużnę modlił się, wierzono, że jego modlitwy są szczególnie skuteczne. Zwłaszcza jeśli je wyśpiewywał, ponieważ w ogóle uważano śpiew za akt sprawczy.

Dziad przenosił też nowiny, bywało, że w formie śpiewanej. Największym zbiorem takich pieśni, publikowanych kiedyś (od ok. połowy XIX w. do II wojny) w groszowych drukach, jest praca "Karnawał dziadowski" Stanisława Nyrkowskiego. W formie druków ulotnych rozprowadzane były na jarmarkach i odpustach także teksty pieśni religijnych.

Można powiedzieć, że album "Polskie pieśni wędrowne" jest antologią śpiewów dziadowskich, ponieważ wszystkie z zawartych w nim nagrań, o czym wiadomo ze źródeł pośrednich, to nagrania pieśni, które były w repertuarze dziadów i wędrownych żebraków, w niektórych przypadkach wykonawczynie nauczyły się ich od dziadów [2,14,18]. Za wyjątkiem dwóch ostatnich pieśni, które powstały już w krajobrazie kulturowym bez dziadów, bo w PRL lat 1950-1980, ale mają charakter zdecydowanie dziadowski. Pieśni te, które nie były drukowane, nagrałem w latach 90-tych. Znajdują się na końcu płyty. Jedna traktuje o czasach stalinowskich, a druga o katastrofie samolotowej w 1980 r. na Okęciu. Ten ostatni niezwykły, bo ułożony na wzór dawnych ballad dziadowskich, tekst był śpiewany na pielgrzymkach w latach 80-90-tych XX wieku, także w czasie tych nowocześniejszych już pielgrzymek, np. w autobusach do Lichenia. Potem powstały jeszcze dwie pieśni nieco analogiczne, o zamachu na papieża oraz o zamordowaniu ks. Popiełuszki. Mam nadzieję, że znajdą się w II części antologii.

Oczywiście wśród żebraków i dziadów, były również kobiety, zdarzały się nierzadkie przypadki wędrujących par, "on śpiewał grubym głosem, ona cienkim". Należy przy tym również podkreślić, że to kobiety były głównym depozytariuszem tego rodzaju repertuaru, który w sporym stopniu związany był z pobożnością maryjną (także pieśń o katastrofie na Okęciu).

A zatem są tu pieśni wędrowne, pieśni wędrowców, pieśni o wędrówce, a wreszcie pieśni śpiewane wobec horyzontu, którego "srebrny sznur", jak mówi Kohelet, urywa się czyli apokalipsy, śmierci. Jedna z nich jest przykładem, będącego wędrówką modlitewną, śpiewu ściśle obrzędowego, wspierającego błąkającą się duszę. Wykonywana była na pogrzebach, w trakcie tzw. pustych nocy. To zachowana w tradycji ustnej na Kurpiach pieśń o incipicie "Jest tam dróżka wydeptana...." [pierwszej zwrotki nie ma w nagraniu, ...do Jezusa mego Pana, a szło tam nią duszów dziesięć, dziewięć świętych, jedna grzeszna"],